GMOrgias (po edycji)

/Uwaga, po dyskusji, która odbyła się na facebooku (niestety), notka uległa przeredagowaniu. Postaram się wkrótce zamieścić linki do zrzutów ekranowych z tej dyskusji./

Zacznijmy od cytatu z „Gorgiasa” Platona

Sokrates: Mówiłeś przed chwilą, że mówca jest bardziej przekonywający niż lekarz nawet w sprawach dotyczących zdrowia.

Gorgias: Tak, wobec tłumu.

Sokrates: Zatem tłum to znaczy ci, co nie wiedzą? Wobec tych bowiem, którzy wiedzą, mówca nie jest bardziej przekonywający niż lekarz.

Gorgias: Prawdę mówisz (459A).

Cytat powyższy  z „Gorgiasa” Platona, zaczerpnąłem za książką Bruno Latoura „Nadzieja Pandory”. Z niej pochodzi także poniższy fragment. Jest on komentarzem Latoura do cytatu z Platona, zamieszczonego powyżej:

            Sokrates triumfuje. Jednak Gorgias wskazuje ten sam problem, z którym wciąż borykamy się dzisiaj, ponieważ nikt go dotąd nie rozwiązał, z pewnością zaś nie Platon i jego Państwo. Polityka polega na postępowaniu z tłumem „niefachowców” i jest to zupełnie coś innego niż postępowanie fachowców z fachowcami w zaciszu ich wyspecjalizowanych instytucji. Zatem kiedy Platon maluje humorystyczną scenkę, w której kucharz i lekarz walczą o głosy zgromadzenia zepsutych dzieci (522), bez wielkiej bystrości można obrócić tę historyjkę przeciwko Sokratesowi. Ten zabawny obraz jest przekonujący tylko wtedy, gdy ateński tłum jest rzeczywiście złożony z zepsutych bachorów. Nawet jeśli zapomnimy o arystokratycznej pogardzie, jaką żywi Sokrates, wnikliwsze spojrzenie na sytuację ujawnia, że nie mamy tu do czynienia z pojedynkiem poważnego fachowca z populistycznym pochlebcą. Jest to raczej spór dwóch specjalistów, kucharza i lekarza, przekonujących zgromadzenie dorosłych mężczyzn do jednej z dwóch strategii: doraźnej albo długookresowej, przy czym żaden z nich nie zna ich skutków; przez ten spór będzie cierpieć tylko jedna strona – sam demos.

Cytaty powyższe dobrze ilustrują to, co wydarzyło się ostatnio w sporze o zdrową żywność i GMO. Zaczął się ten spór, od tekstu „Ekościema, czyli mity zdrowej żywności„, autorstwa Marcina Rotkiewicza. Temperatura została rozgrzana przez tekst „Superchwast” Tomasza Piątka. Spór uzupełniły – wspierający M.R. tekst Barta, polemiczny wobec tekstu Tomasza Piątka jak i z wspierająca go Hanną Gill-Piątek. Spór starał się zrekonstruować Nameste. Pojawiła się też odpowiedź M.R. (tu i tu). Kto ciekawy szczegółów, odsyłam do linkowanych tekstów. Pojawił się ponadto jeszcze jeden tekst (tu).

Mnie interesuje odtworzenie ról w tym GMO-spektaklu. Chcę to zrobić w kontekście pytania: kto z bohaterów jest bardziej pożyteczny dla demokracji i Ludu (oraz jego potrzeb). Zrobię to, podążając za wzmiankowaną wyżej książką Bruno Latoura (ukaże się ona wkrótce po polsku).  Latourowi dialog „Gorgias” potrzebny jest do pokazania paradoksalnego i trudnego związku dwóch wynalazków: Nauki i Demokracji (tradycyjnie uważanych za greckie).  Spór w „Gorgiasie”, Latour rekonstruuje jako przynależny trzem aktorom: Sokatesowi, Sofistom i Ludowi. Sokrates reprezentuje Rację, Rozum (Right), Sofiści – Siłę (Might), lud z kolei odsyła nas do demokracji (Reprezentacji). Mamy więc trzy czynniki, które muszą być uwzględnione: kwestie odkrywane rozumem, sprawy rozstrzygane siłą oraz to, co dzieje się wobec Tłumu i rozstrzygane jest przy pomocy pochlebstwa, poklasku dla oczekiwań tego ostatniego. Latour pokazuje, że każde z tych pól wymaga innych fachowców i innych umiejętności. Filozofowie w typie Sokratesa odwołują się do rozumnych argumentów. Karykaturalnie przedstawieni Sofiści, używają przemocy, w tym przemocy ekonomicznej. Tłum kierowany jest swoją własną dynamiką – chce po prostu dobrze żyć. Jeżeli się przyjrzymy dokładniej, widać, że zarówno karykaturalnie przedstawieni Sofiści jak i Sokrates, mają jeden cel: obronić się przed tłumem. Dochodzi tu do głosu arystokratyczna pycha Platona. Latour uważa, że odtworzenie sporów z „Gorgiasa” może pomóc w rekonstrukcji dzisiejszych „wojen o Naukę” (Science Wars). Zgadzam się z nim. Z tego powodu proponuję aby „spór o GMO i eko-żywność” potraktować jak platoński dialog.

Zastanówmy się kto, jakie pełniłby w nim role. Najprostsze do zrekonstruowania jest stanowisko zajmowane przez Marcina Rotkiewicza. Odpowiada on postaci Sokratesa. Uprzedzę od razu, że w wypadku Latoura (jak i Nietzschego), bycie porównanym do Sokratesa to nic miłego. Figura Sokratesa to ktoś, kto dyscyplinuje demos, używając odwołania do prawdy przynoszonej z zewnątrz. Dla Sokratesa-Rotkiewicza lud jest głupi, ciemny i omylny, jedynym ratunkiem jest Prawda (obowiązkowo z wielkiej litery). Sam Sokrates jak i Rotkiewicz, kokieteryjnie powiedzą nam, że oni sami, nie są nieomylni, odeślą na gdzie indziej. Sokrates do świata idei, Rotkiewicz do świata Nauki(1). Poprzez Naukę(1) rozumiem scjentystyczną wizję nauki, używaną jako narzędzie legitymizowania i uprawomocniania własnych twierdzeń. Nauka(1) nie wyczerpuje całego pola tego, co społecznie traktujemy jako naukę.

Sprawa się komplikuje, gdy przyjrzymy się pozostałym osobom naszego sporu-dialogu. Zasadniczy spór, jak wspomniałem, toczy się pomiędzy Sokratesem i Sofistami, obie strony boją się wielości, demosu. Inaczej chcą się przed ludem zabezpieczyć. Sokrates uważa, że tylko Rozum, Racja może dać odpór motłochowi, Sofiści upatrują rozwiązania w polityce – sile.  Sprawa jednak nie jest tak prosta.

Po pierwsze, Sofiści z dialogów platońskich to słomiane kukły, chłopcy do bicia, są oni tylko bladym cieniem realnych, historycznych sofistów. Realni Sofiści to nie tylko zwolennicy siły i cynizmu, to także retorzy którzy rozumieją lud i potrafią zarządzać jego lękami. Sofiści historyczni, to nie tylko zwolennicy cynicznej Realpolitik, to także osoby, które wiedzą, że nie mają możliwości przeprowadzenia swoich interesów, bez pertraktacji, negocjacji z Ludem. To, czego nas uczą Sofiści, to waga mediacji, zapośredniczenia. Sofiści realni, a nie kukły stworzone w dialogach Platona, to osoby, które wiedzą, że prawdę trzeba ubierać w szaty retoryki. Co więcej, to wcale nie oznacza, że musimy prawdę porzucić. Wbrew Sokratesowi, nie ma nagiej, niezapośredniczonej prawdy. Sofiści uczulają nas na ten prosty fakt. Ale trzeba uważać, niebezpieczni z nich nauczyciele – retoryka może nas zwieść. To pułapka w którą wpada część Sofistów i ich współcześni odpowiednicy – postmoderniści. Z faktu, iż prawda przychodzi tylko jako zapośredniczona, wyciągają oni mylny wniosek, że prawdy nie ma, oraz, że „wszystko wolno”. Nie idźmy tą drogą.

Po drugie, kiedy porzucimy starożytność, okazuje się, że stanowisko, odwołującego się do Prawdy Sokratesa, i odwołujących do siły Sofistów, zbliżają się do siebie. Oddajmy jeszcze raz głos Latourowi:

Wystarczy powiedzieć, że kiedy w końcu zostaje wynaleziona „polityka naukowa”, nadchodzą jeszcze gorsze potworności. Sokrates groził tylko własnym samotnym odejściem z agory i tylko jego krew popłynęła na koniec tej dziwnej próby zracjonalizowania polityki. Jakże niewinnie to wygląda dla dzieci obecnej epoki! Sokrates nie mógł sobie nawet wyobrazić, że zostaną stworzone naukowe programy wysłania całego demosu w zaświaty i zastąpienia życia politycznego żelaznymi prawami jednej tylko nauki, i że będzie nią ekonomia! Nauki społeczne w większości swych przejawów reprezentują ostateczne pogodzenie Sokratesa z Kalliklesem, ponieważ czysta siła, której zwolennikiem był ten ostatni, stała się przedmiotem dowodu – oczywiście nie przez geometryczną równość, ale przez nowe narzędzia, takie jak statystyka. Każdy szczegół w naszej definicji „tego, co społeczne” pochodzi teraz od Sokratesa i Kalliklesa stopionych w jedno.

Cytat powyższy pokazuje powinowactwo strukturalne pomiędzy zagrożeniem jakie dla sfery publicznej i demokracji stanowią: nauka oraz ekonomia. Co przez to zagrożenie rozumiem? Chodzi o problem z wprowadzaniem zewnętrznego arbitra do sporu i debaty demokratycznej.

Kiedyś takim arbitrem był Bóg. Było dobrze, kiedy wszyscy w Europie, żyli we w miarę jednorodnej kulturze średniowiecznej. Wtedy odwołanie do Boga pełniło swoją funkcję, stabilizowało sferę publiczną, legitymizowało władzę, służyło internalizacji wartości moralnych. Sprawy się skomplikowały wraz z reformacją i wojnami religijnymi. To, co kiedyś gasiło spory, teraz je wznieca, użycie w debacie zewnętrznego arbitra – Boga, zamiast gasić pożar było dolewaniem oliwy do ognia. Z tego powodu Hobbes, gdy opracowywał swoją koncepcję Państwa – Lewiatana, pozbył się Boga, wykreślił go z projektu.  Państwo miało się opierać na naukowych podstawach. Ludzie mieli odwoływać się do wewnątrzspołecznej (immanentnej) umowy społecznej, ta z kolei miała wynikać z odkrywanej naukowo (filozoficznie) natury ludzkiej.

Wszytko ładnie żarło, ale szybko zdechło. Hobbes nie był przygotowany na nadejście nauk eksperymentalnych, które reprezentował Boyle. Z tym ostatnim nasz filozof, toczył zresztą przegrane spory o próżnię.

Plan Hobbesa nie wypalił. Naukowcy i ich laboratoria, okazały się niezbędne dla Państwa. To Oni i ich wynalazki dawały dobrobyt, siłę militarną, etc. Niestety miało to swoją konsekwencję polityczną – przerwany został klarowny układ oparty o umowę społeczną. Naukowcy, którzy wyciągali Naturze jej sekrety, stali się uprzywilejowani, tak jak kiedyś Bóg zajęli pozycję zewnętrznego arbitra.

Wszytko znów było dobrze, dopóki wierzyliśmy w mit nowoczesnego postępu. Wtedy arbiter Nauki –  mówiącej w imieniu Natury – ucinał spory i dywagacje. Dziś jest inaczej. Nauka padła ofiarą własnego sukcesu. Połowicznie unaukowione społeczeństwo samo zaczęło toczyć spory naukowe. Co prawda tylko kilku z Nas ma laboratoria i może robić eksperymenty, ale wszyscy możemy czytać o Nauce(1). Tu jest sedno problemu, mało kto uprawia Naukę(2), czyli praktykę laboratoryjną, ale właściwie każdy może toczyć spory o Naukę(1). Nauka nie jest silna tam gdzie pozornie się wydaje. Scjentystyczne odwołania do Prawdy, Dowodu i Argumentu w debacie publicznej są kontrowane Kontrargumentem, Kontrdowodem i Kontrprawdą, tak rodzi się ten słynny #prawdopośrodkizm. Nauka jest silna tam, gdzie jej oponenci jej nie dosięgną – w laboratoriach, w praktyce technicznej, technologicznej. Nauka to eksperymenty, produkowanie faktów. Wiedza jako efekt jest małym procentem tego, co jest praktykami wiedzotwórczymi. To one są ważne. Fakt naukowy nie wisi na tekście, zawartym w nim dowodzie czy chwycie naukowym. Nauka to nie „wygrywanie flejmów”. Tym, co jest ważne to „mobilizowanie” świata, przetwarzanie go, a następnie „pakowanie świata” w artefakty, teksty, wykresy, wynalazki.

W tym momencie możemy wrócić do pozostałych postaci naszego dialogu: Tomasza Piątka, Hanny Gill-Piątek, a przede wszystkim, do Nameste. Wydaje się, że wszyscy oni, a szczególnie ten ostatni, stawiają się w pozycji obrońców (przedstawicieli?) ludu-demosu, przed unaukowioną, pozbawioną szans na reprezentację polityką (naukową i ekonomiczną). To, co ich przeraża to, ten istniejący, od czasów Hobbesa przynajmniej, złożony sojusz prawdy naukowej z jej siłą polityczną. Marcin Rotkiewicz może się skutecznie bronić przed zarzutem „bycia sługusem Monsanto”. Tak, gdy odczytujemy sprawę literalnie ma rację, nie jest na listach płac z adnej z firm, nie jest członkiem think-tanków. Histeryczny Tomasz Piątek, nie potrafiąc dobrze rozpoznać gdzie i jak należy skrytykować,  stworzył kiepski, szkodliwy dla spraw „demosu” paszkwil. Rotkiewicz wbrew Piątkowi nie jest w prosty sposób „sługusem złych korporacji”, jego pozycja jest szkodliwa z innego zupełnie powodu. On, podobnie jak Sokrates boi się wielości. Motłoch, tłum to dla niego zaprzeczenie prawdy. Z tego powodu ucieka w krainę Pewności, Prawdy i Nauki(1). Niestety wolnorynkowi ekonomiści legitymizujący neoliberalny porządek i korporacyjny ład, także robią to „w imię naukowej, jednej Prawdy”. Rotkiewicz jest szkodliwy, gdyż de-demokratyzuje debatę poprzez proste wprowadzanie „scjentystycznego” knebla (zewnętrznego odwołania).

Dzieje się tak, gdyż epistemologiczny poziom na którym toczą się spory o prawdę, pozwalają uciec od tłumu. Także Tomasz Piątek i Hanna Gill-Piątek, uznają scjentystyczny obraz nauki za prawdziwy, tyle tylko, że go krytykują. Niestety miłość do epistemologii widać także w sporach Barta z Nameste.

Tu tkwi źródło problemu. Jeżeli chcemy być demokratyczni, przysłużyć się nam samym, czyli „demos”, musimy porzucić Epistemologię. Spory o prawdę, to domena Nauki(1), nieprawdziwego tworu, który służy pewnej polityce. Nauka(1) to twór ideologiczny, bacik, którym bije się oponentów. Nauka(1) to wyidealizowany twór, który pod postacią naukowca widzi jedynie fizyka-teoretyka w stylu Sheldona Coopera z „The Big Bang Theory”. Nie ma tam miejsca dla brudzących sobie fartuchy chemików, produkujących kosmiczne toalety inżynierów czy biologów – hodowców bakterii. Nauka(1) to twór, którym straszy się złe dzieci, to nie ona „odkrywa”. To nie Nauka(1) daje nam lekarstwa, tramwaje, nowe buty do biegania. To wszytko to domena praktyki, nauki pojmowanej jako Nauka(2).

Nauka(2) pojmowana jako zespoły praktyk pozwala inaczej spojrzeć na problem. Gdy porzucimy spory teoriocentryczne i zwrócimy się w stronę Społecznych Studiów nad Nauka i Techniką (Science, Technology Studies), pozwoli to zupełnie inaczej rozpisać spór. Po pierwsze znikają dwie strony sporu: nauka vs irracjonalny lud. Mamy wiele różnorakich praktyk: nie ma jednej „nauki”, są laboratoria badawcze, firmy wdrażające, urzędy patentowe, agencje reklamowe, hinduscy rolnicy, etc. Wszystkie te elementy tworzą łańcuch, który warunkuje własne istnienie: bez kapitału nie ma badań, bez badań nie ma lepszej żywności, bez reklamy nie ma „rynkowego” napędu, bez patentów, nikt nie zaryzykuje finansowania, bez rolników nie ma komu sprzedać kukurydzy etc. Nauka(2) to szereg praktyk, z których tylko nieliczne podobne są snom o nieprawdziwej Nauce(1). Po re-definicji sporu z pozycji STS, nie ma co się bać tłumu i wielości, także Nauka(2) jest bowiem tłumem i wielością. Nie ma przeciwstawienia Nauki i Demokracji, jeżeli i „nauka” i „lud”, są elementem większej całości (będącej wielością, tłumem), to trzeba zakasać rękawów i demokratyzować całą zbiorowość. Wydaje się, że połączone we wzajemnym sporze, głosy Barta i Nameste, są krokiem w tym kierunku.

M. Rotkiewicz na razie do tłumu mówić nie umie, bojąc się go, nie potrafi w żaden sposób zrozumieć i zarządzać społecznymi lękami. Ludu nie interesują linki do baz danych, artykuły i wyliczenia. Co z tego, że bawełna zmodyfikowana genetycznie jest mniej szkodliwa. Lud się boi zmian, na przykład tego, że za ziarno będzie trzeba płacić, a kiedyś wystarczyło odłożyć do worka na następny rok.  Może starzy ludzie tracą swój autorytet, to nie oni(e), ale kolesie w kitlach są teraz „prawdziwymi rolnikami”. Może zajdą zmiany w podziale pracy, oraz w układach rodzinnych (w tym genderowych – wyobraźmy sobie, że wnioski „na ziarno”, wymagają piśmienności, a np. większość kobiet jest niepiśmienna).

Rotkiewicz ma rację na polu „czysto” naukowym. Ale to służy w debacie jedynie ucinaniu sporów. Co z tego, że ma on rację (w pewnych rejestrach wyabstrahowanej rzeczywistości). Lud interesuje się innymi problemami. Kto stał w 6 godzinnej kolejce do opryskliwego lekarza-buca, nie ma ani czasu, ani chęci zastanawiać się nad tym, że gdzieś tam w odmętach Pubmedu, są jakieś fajne linki do kliknięcia. Dla niego/niej, nauka to lekarz-buc, łapówka, którą musi dać i pigułka, którą bierze. Taki, sceptyczny nawet pacjent, wciąż ma jednak zaufanie do nauki, podlega jej urokowi (oraz przemocy), choćby wtedy gdy rozbiera się przed obcym kolesiem (szczególnie gdy jest pacjentką). Lud ma prawo do lęków i do do tego, że widzi cały łańcuch czynników jako naukę, a nie tylko tego wydestylowanego, „prawdziwego Szkota” czyli Naukę(1) z bajek scjentystów.

Gdy Sokrates-Rotkiewicz odwołuje się do kolejnych badań (poprawnych metodologicznie i sensownie popartych eksperymentalnie), dla Ludu jest jedynie gościem, który jest równie (nie)zrozumiały, co maszyna ze skeczu Monty Pythona: robi Ping.

Jego postawa, odwołująca się do Nauki(1) wydestylowanej z całego uwikłania w świat społeczny, ekonomiczny, uwarunkowań historycznych, może być śmiesznie outsiderska, jak było w przypadku Sokratesa, który  w pojedynkę chciał naprawiać Ateny. Może też być groźna, gdy sprzymierzy się (świadomie lub nie) z tymi, którzy tłamszą wielość i tłum w imię Prawdy. Tej prawdy, która przychodzi z zewnątrz. Tomasz Piątek i Hanna Gill – Piątek w swym anty-scjentyzmie również nie przysłużą się Ludowi. Podobnie jak M.R. nie uśmierzą oni społecznych lęków. Zamiast scjentystycznej Racji, Tomasz Piątek proponuje Siłę – wiarę w zdrową marchewkę, opylaną za 10 plnów warszawiakom przez jego kolegę. Wybór pomiędzy scjentystyczną Racją i irracjonalizmem nie chroni nasz przed terrorem Siły, ta przychodzi do nas w obu przypadkach. Tak, scjentyści jak i irracjonaliści, nie uzbroją nas w narzędzia do demokratyzacji nas samych (wraz z naszymi wynalazkami: Ekonomią, Nauką, Techniką). Ekologia polityczna proponowana przez B. Latoura, to radykalniejsza wersja dobrze znanej ekonomii politycznej,  wymagają one od nas tylko (aż?) jednego – sprzeciwu wobec reifikacji i alienacji.

Z tego powodu boję się zarówno mówiącego w imieniu Nauki(1) Rotkiewicza jak i wieszczącego histerycznie w imieniu Natury Piątka. Szukam z trudem sposobów pogodzenia nauki i demokracji, tego,  że jest nas wielu (ludzi i czynników pozaludzkich) oraz tego, że nauka zwiększa bardzo szybko tą wielość. Jak mówić, działać, żeby pogodzić sprzeczności w które obfituje rozrastającą się zbiorowość ludzi, rzeczy,artefaktów

/Andrzej „Fronesis”/

p.s. 1. Formę Gorgias a nie Gorgiasz, proponuje nowsze tłumaczenie Platona, taką też formę przyjęli polscy tłumacze książki Latoura.

p.s. 2. Notkę dobrze uzupełnią, dwa moje teksty: o lękach społecznych i nauce,(AWNowak_CzyjeLeki_CzK62012),  oraz  o neoluddyzmie Nowej Lewicy (http://www.praktykateoretyczna.pl/PT_nr7_2013_NOU/11.Nowak.pdf).

 

Pułapki (nad)krytycznego (bez)rozumu

Krytyka nowoczesności i nowoczesnych struktur wiedzy jest tak wiekowa jak sama nowoczesność. Krytyka ta miał różną dynamikę, związana była z wieloma interesami, wynikała z wielu (często sprzecznych) pobudek ideowych. Od klasycznego konserwatyzmu spod znaku de Maistre’a po pesymistycznych krytyków kultury  z okresu międzywojnia: M. Heidegger, E. Jünger, C. Schmitt czy z innej tradycji politycznej T. Adorno. Kolejnym silnym momentem w którym krytyka nowoczesności się rozwijała była „rewolucja 1968„.  Ostatnią z fal krytyki był, przemijający dziś postmodernizm. Pomiędzy falą rewolucji 1968 a okresem fascynacji postmodernizmem w tle rozwijała się krytyka nowoczesności spod znaku „Nowej Ery” (New Age).

Można zaryzykować za I. Wallersteinem i częściowo U. Beckiem, że do 1968 roku mieliśmy do czynienia z dość klarownym układem: postęp i nowoczesność były ze sobą tożsame, krytyka nowoczesności (i nowoczesnych struktur wiedzy) przebiegała z pozycji konserwatywnych, anty-nowoczesnych, anty-postępowych, anty-naukowych.

Jeżeli przyjmiemy za Beckiem, że dziś mamy do czynienia raczej z nową fazą nowoczesności, to powyższy układ uległ znacznemu skomplikowaniu. Nowoczesność pierwsza (prosta) rozwijała się zawłaszczając  zewnętrzne w stosunku do niej (podbój przyrody, kolonizacja, medykalizacja etc.). Nowoczesność druga jest samo-zwrotna, pożera samą siebie. Beck nazywa to chwytnie choć myląco – społeczeństwem ryzyka. Widać jego przejawy dzięki kryzysom ekologicznym,  problemom wywoływanym przez innowacje techniczne, etc. Dziś być nowoczesnym (w jej refleksywnym sensie) to trudne zadanie, to konieczność równoczesnego uprawiania krytyki negatywnych skutków nowoczesności i równoczesna obrona tej nowoczesności. Nowoczesność bezkrytyczna spowoduje, że nie widzimy skutków ubocznych, które są wytwarzane, (nad)krytyczność spowoduje zniszczenie nowoczesności samej. To samo dotyczy uwikłania rozwiniętych w nowoczesności  i wciąż w nią uwikłanych struktur wiedzy.

Krytyka nowoczesnych wiedzy (szerzej nauki) to trudne zadanie, najlepiej to widać na przykładach związanych z medycyną gdzie krytykując nadużycia „białych kitli” możemy łatwo stoczyć się w Otchłań (lub być jako Otchłań postrzegani). Akademiccy krytycy nowoczesności, czytelnicy Foucaulta, Agambena, Haraway, Braidotii i innych, moim zdaniem, często nie zdają sobie sprawy jak blisko są kontekstów, które nie są im chyba bliskie.

Niebezpieczeństwa krytycznego rozumu, który obraca się w niekrytyczną irracjonalność pokażę na przykładzie tekstu „Kilka uwag o państwie terapeutycznym” zamieszczonym na stronie „Nowa Debata„. Analizowałem już kiedyś neokolonialny i ocierający się o rasizm kulturowy tekst „Chora Afryka”.  Do zajęcia się zagadnieniem tekstem o  państwie terapeutycznym skłonił mnie ten wpis na blogu Marii Sobolewskiej. Zarówno jej osoba jak i blog to ważne centra, gwiazdy socjometryczne polskich środowisk skupionych wokół „medycyny alternatywnej”.  We wspomnianym wpisie p. Sobolewska używa cynicznie faktu, jakim jest śmierć Magdaleny Prokopowicz do promowania swojej wizji świata. Jednego ze zwolenników medycyny opartej na sprawdzalnych metodach (evidence based medicine) skłoniło to do deklaracji bezsilności.  To bardzo ciekawe przesunięcie, dotychczas często to strona przywiązana do medycyny opartej na sprawdzalnych metodach była oskarżana  z pozycji moralnych. Teraz widać jasno odwrócenie tej sytuacji.

Bycie zwolennikiem medycyny alternatywnej, postawa, która zgłasza pretensje do bycia korektą, głosem krytyki wobec  medycyny ujawniła swój najbardziej negatywny aspekt. Okazuje się, że krytyka nie służy korekcie, nie powoduje wzrostu samorefleksji. Krytyka nie stanowi elementu autokorekty to raczej element tego,  co Beck nazywa „wojnami cywilizacyjnymi o kształt nowoczesności”. Jednak wygrana „altmedu” spowoduje zniszczenie nowoczesności samej a nie jej samo-korektę.

Oto przykład głosu z okopów altmedu:

Pacjent świadomy i odpowiedzialny to pacjent, który nie pozwoli się oszukać, wykorzystać, ani tym bardziej uśmiercić. Dlatego system medyczny dąży do tego, żeby utrzymywać ludzi w całkowitej nieświadomości faktu, że istnieje możliwość skorzystania z pomocy konkurencji, czyli znakomicie działającej i skutecznej medycyny naturalnej, a nawet że sami mogą zadbać o swoje zdrowie i wyleczyć się nawet z najbardziej “złośliwych” nowotworów. Ten fakt nie tylko jest ukrywany, ale co gorsze straszy się ludzi natychmiastową śmiercią, jeśli nie skorzystają z oferty naukowej medycyny.

Wróćmy do tekstu  „Kilka uwag o państwie terapeutycznym„, jego analiza świetnie pokazuje pułapki (nad)krytyczności, która pod pozorem krytyki przyczynia się podmywania coraz słabszych struktur nowoczesności. Równocześnie krytyka taka nie jest w stanie pełnić roli mechanizmu korekcyjnego. Chciałbym żebysmy jednak zauważyli jak blisko jest omawianemu tekstowi do głosów obecnych szeroko w murach uniwersyteckich. Tekst „Kilka uwag o państwie terapeutycznym” mógłby być z aprobatą wygłoszny na konferencjach poświęconych biopolityce, medykalizacji, etc.  Co więcej mógłby się spotkac pewnie z aprobataą ze strony środowisk „krytycznych”, ze strony czytelników Agambena i Foucault.

Oddajmy głos autorom tekstu „Kilka uwag o państwie terapeutycznym”:

Analizując rolę medycyny we współczesnym świecie, należy spojrzeć na nią w kontekście tego, co za Thomasem Szaszem, nazywane bywa „państwem terapeutycznym”. W uproszczeniu, koncepcja ta określa system państwowych i związanych z państwem instytucji, które swoją legitymizację czerpią z zapewniania obywatelom zdrowia, a co za tym idzie zainteresowane są w medykalizacji coraz szerszej sfery ludzkiego życia – im więcej zachowań, stanów medycznych, dolegliwości uznanych zostanie za chorobę, tym większe możliwości działania i rozbudowy swoich wpływów i władzy mają aparaty zajmujące się zdrowiem.

Powyższy cytat wyrwany z kontekstu całego tekstu jak i artykułów proponowanych na  portalu „Nowa debata” brzmi jak krytyka w stylu Foucault czy Agambena. Powoływanie się na Tomasha Szasza pokazuje, że autorzy świadomie wpisują się w nurt krytyk powstałych wokół przełomu „rewolucji 1968”. Jednym z jej sztandarowych przykładów było powstanie nurtu antypsychiatrii czy psychiatrii humanistycznej. Psychiatria humanistyczna w stylu A. Kępińskiego kiedy stanowi uzupełnienie, korektę jest mechanizmem naprawczym wbudowanym w nowoczesność i jej struktury wiedzy. Co się dzieje kiedy się ona autonomizuje? Przykładem znamiennym jest sprawa Andrzeja Samsona, który był ikoną polskiego przełomu anty-psychiatrycznego. Kiedy opuszczamy bezpieczne mury „naukowości” nie oznacza to tylko wyzwolenia od tyranii technokratycznej medykalizacji oznacza to często też wędrówkę w obszary nieoznaczone, niepewne, niesprawdzalne. Ucieczka od władzy medykalizacji nie jest automatycznie wolnością.

Używanie narkotyków, palenie papierosów, nadmierne jedzenie, kradzieże w sklepach (kleptomania), zachowania seksualne, uprzedzenia rasowe, poglądy polityczne, żałoba, nieśmiałość, nieposłuszeństwo obywatelskie, samobójstwo, ciąża, narodziny, starość, śmierć – praktycznie wszystko może zostać uznane za chorobę albo symptom choroby. Pojawiają się coraz to nowe choroby jak syndrom chronicznego zmęczenia, fobia socjalna, małe piersi u kobiet, dysfunkcjonalność seksualna, łysienie, nowe choroby dziecięce, jak „nadpobudliwość” czy deficyt uwagi.

Znów cytat powyższy brzmi jak sensowna krytyka. Wiele obozów może zawiązać sojusz wokół tego cytatu: liberałowie, feministki, osoby przeciwstawiające się ageizmowi, etc. Gdzie zatem tkwi niebezpieczeństwo tego cytatu? Musimy spojrzeć na kontekst w jakim jest umieszczony. Czy dziś kiedy z takim trudem Obama próbuje przeforsować powszechną opiekę zdrowotną w USA, w Polsce obcina się masowo fundusze na ochronę zdrowia, leczenie malarii wciąż nie jest na liście priorytetów naprawdę grozi nam nadmierna medykalizacja. Pytanie brzmi o to o jakim zjawisku mówimy: krytykujemy nowoczesność jako dziecko nadziej Oświecenia, czy nowoczesność jako zjawisko powstałe w wyniku rozwoju kapitalizmu. W tym drugim wypadku zgoda, faktycznie w wielu krajach centrum, peryferyjnych i półperyferyjnych zarówno mamy do czynienia z „disease mongering”, niebezpiecznym splotem kapitału i medycyny. Rozwiązaniem nie jest jednak anty-nowoczesny backslash ale neo-Oświeceniowa korekta. Jeżeli „nauka” przegrywa z „kapitałem” nie należy walczyć z „nauką” ale z „kapitałem”. Niestety ambiwalencja nowoczesności, która jest jednocześnie wynikiem kapitalizmu (i jego dwuznaczności) i Oświecenia (które też samo wewnętrznie jest dwuznaczne) umyka często nadkrytycznym krytykom. Dość dobrze pokazywał to J. Habermas w swojej książce „Filozoficzny dyskurs nowoczesności”.

Ciekawe jest, że autorzy tekstu krytykują „państwo terapeutyczne” podczas gdy głównymi „czarnymi charakterami” są koncerny farmaceutyczne. Zamiast dostrzec palącą potrzebę wzmocnienia naszych wspólnotowych demokratycznych sposobów panowania nad kontrolowaniem innowacji naukowych w tym medycznych krytykując państwo osłabiają możliwości takiej kontroli. Spójrzmy na przydługi cytat:

Zjawiska te wpisują się w szerszą tendencję zapoczątkowaną około drugiej połowy lat 70. zeszłego stulecia, kiedy mur pomiędzy światem akademickim a światem korporacji zaczyna być stopniowo burzony za pomocą ciężkich pieniędzy z korporacji farmaceutycznych i biotechnologicznych płynących do niedofinansowanych uniwersytetów, do badaczy (biologów, genetyków etc.), którzy dostrzegli szansę na zarobienie tylu pieniędzy, co ich koledzy w sektorze prywatnym. Od końca lat 70. możliwe stało się w USA patentowanie odkryć biologicznych, technik biologicznych czy bytów biologicznych i robienie pieniędzy na ideach biologicznych. Za prezydentury Ronalda Reagana weszły w USA w życie ustawy zezwalające uniwersytetom na patentowanie, także w celu odsprzedawania praw patentowych, tych odkryć, które zostały sfinansowane z budżetu Narodowego Instytutu Zdrowia, zaczęły powstawać małe spółki biotechnologiczne tworzone przez naukowców, prowadzące badania i sprzedające licencje. Co trzeci lek znajdujący się obecnie na rynku jest produkowany przez wielkie korporacje na podstawie licencji odkupionej od uniwersytetu lub małej spółki biotechnologicznej, zwykle powiązanej przynajmniej personalnie z uniwersytetem. Zawiązał się komercyjny sojusz pomiędzy ośrodkami badawczymi, uniwersytetami i korporacjami farmaceutycznymi, możliwe stają się wspólne patenty korporacji, osób prywatnych i instytucji akademickich. Znaczna część naukowców biomedycznych mających finansowe powiązania z przemysłem farmaceutycznym prowadzi badania, których zasadniczym celem jest zidentyfikowanie rynków chorób i zapewnienie największych zysków na tych rynkach dla producentów leków. Powstała grupa naukowców-przedsiębiorców, uniwersytety zaczynają działać na takich zasadach jak koncerny. Cel, jakim było poszukiwanie prawdy, podporządkowany zostaje innym celom – poszukiwaniu zysku i bogactwa. Utajnia się wyniki badań i odkryć, aby konkurencja się nie dowiedziała. Brytyjski filozof nauki John Ziman nazywa to nauką postakademicką, w której nie obowiązują: tradycyjna ciekawość, pragnienie rozszerzenia wiedzy naukowej, bezinteresowne poszukiwanie prawdy, swobodna dyskusja. Mamy do czynienia z marketingiem i reklamą zawoalowanymi jako nauka, co podważa samą ideę uniwersytetu. Wszystkimi tymi problemami powinni zająć się bioetycy, ale okazuje się, że ośrodki Etyki Biomedycznej też są finansowane przez korporacje!

W swoim artykule „Big Pharma, Bad Science” na łamach „The Nation” (25.07.2002) Nathan Newman stwierdził: „korupcja sięga od lekarzy przepisujących leki po komisje rządowe i uniwersyteckie ośrodki badawcze”. Newman uważa, że przemysł farmaceutyczny zamienił ośrodki uniwersyteckie w swoje filie. Redaktorka „New England Journal of Medicine” Marcia Angell pytała na łamach pisma w 2000 roku, „Czy akademicka medycyna jest na sprzedaż?”. Pytanie chyba retoryczne. Profesor na Harvardzie Arnold Relman, były redaktor „New England Journal of Medicine”, który w 1980 roku dostrzegł powstanie „kompleksu medyczno-przemysłowego”, wypowiedział w 2002 roku ostre słowa: „Akademickie instytucje tego kraju stały się płatnymi agentami przemysłu farmaceutycznego”.

Podobnie korporacje traktują lekarzy, których najistotniejszą funkcją ma być przepisywanie leków. Mają oni działać jako ostatnie ogniwo „łańcucha żywieniowego” w kompleksie medyczno-przemysłowym, być dystrybutorami produktów, dostawcami leków do klienta, akwizytorami jednej z najbardziej zyskownych gałęzi przemysłu na naszej planecie. W całym tym przedsięwzięciu uczestniczą związki i stowarzyszenia lekarzy, również sponsorowane przez korporacje.

Bez uwzględnienia powyższych aspektów, bez zrozumienia mechanizmów działania państwa terapeutycznego, dyskusja o roli medycyny we współczesnym świecie jest tylko debatą pozorną.

Na końcu tej analizy pojawia się znów „państwo terapeutyczne” jako wróg i to po tym jak autorzy opisali (nie wnikam czy zgodnie ze stanem faktycznym) patologie wynikające z działań kapitału. Na tym polega zasadnicze niebezpieczeństwo i pułapki (nad)krytyczności – walcząc z przejawami nowoczesności (z jej dwuznacznościami) krytyka w swej totalizującej formie wyrzuca wszystko.  Nie ma różnicy pomiędzy kapitałem, polityką, nauką wraz z ich dwuznacznościami wszystko jako „postępowe” i „nowoczesne” uznane zostaje za jedno zjawisko.

Taki sposób krytyki nie stanowi formy emancypacji, nie prowadzi do zrozumienia splotów polityki i nauki. Nie pozwala  na wypracowanie demokratycznych narzędzi potrzebnych do korekty obecnych dziś tendencji technokratycznych czy przejawów nadmiernej medykalizacji. Reakcyjna (nad)krytyczność prowadzi nas na manowce nowych form bezrozumu. Dlaczego warto czytać takie teksty jak ten na portalu „Nowe debaty”? Choćby po to, że by zauważyć, że krytyka spod znaku Agambena, niektóre użytki z Foucault, które są  relatywnie bezpieczne w murach „Akademii” stosowane poza nią mogą postawić nas w nieciekawym towarzystwie. Krytyka nauki wewnątrz akademii wyniesiona na „zewnątrz” staje się czymś zupełnie innym a sojusznicy których zyskamy dość nieciekawi. Problemem jest to, że w refleksywnym świecie „społeczeństwa ryzyka” owa niegdyś podtrzymywana z trudem granica pomiędzy zewnętrzem a wewnętrznem,coraz bardziej się zaciera.

Pytanie brzmi jak równocześnie zachować korekcyjny charakter krytyki nie wpadając w (nad)krytyczność jako formę antynowoczesnego bezrozumu.

Na koniec filmik ku przestrodze, jedne z wielu podobnych dostępnych na „Uniwersytecie Youtube’a”.

 

/Andrzej „Fronesis”/