Banalność racjonalności (i nauki)

Wakacje to okres lektur lżejszych i często przypadkowych. Każdy urlop to pozycje do pociągu, samolotu, nad jezioro, część z nich potrafi być inspirująca i zaskakująca. Właśnie na taką pozycję trafiłem.

Książką tą jest „Potęga checklisty. Jak opanować chaos i zyskać swobodę w działaniu” autorstwa Atula Gawande.

 Autor jest amerykańskim chirurgiem i sławą literatury popularno-naukowej (samolotowo – pociągowej). Książka zawiera szereg przykładów na sposoby radzenia sobie ze złożonością – od opisu procedury cewnikowania, zestawu procedur dla chirurgów, budowy drapaczy chmur po prowadzenie samolotów. Sama książka choć prosta i właściwie nigdzie wprost nie odnosi się do nauki w mocnym sensie (science) mówi więcej o naturze racjonalności naukowej niż twórczość filozofów (szczególnie spod znaku filozofii analitycznej). Potraktowanie książki zbyt dosłownie może zmylić, przecież jest to książka popularna, dziennikarska a nie wykład akademicki czy studium.

Co jednak tak ważnego możemy się z niej dowiedzieć o strukturach wiedzy, specyfice racjonalności, że postanowiłem zadać sobie trud napisania tej krótkiej recenzji. To co w tej książce najważniejsze,  to pokazanie racjonalności i redukcji złożoności jako banału, zespołu procedur, często głównie manualnych. Racjonalność redukcja złożoności to szereg podpunktów na kartce, to zapisanie kroków, algorytmu działania, to pokolorowanie pisakami zadań tak je szybko klasyfikować w odpowiednie grupy (przykładowo ze względu na ich funkcjonalne podobieństwo).

Lista kontrolna (checklista) – bohaterka książki to cicha bohaterka nie tylko pokazująca w jaki sposób radzimy sobie ze złożonością w codziennych czynnościach. Lista kontrolna to też bardziej poważna dyskusja nad tym czym jest racjonalność (w tym naukowa). Lista kontrolna, procedury to przykład na to, że nauka nie opiera się na genialnych jednostkach (ze specjalnymi mózgami) ale raczej na dziesiątkach drobnych, nieznaczących procedur. Procedur, które są zestandaryzowane, stabilizują nasze działanie oraz stanowią ważny element komunikacji zespołowej (oraz auto-komunikacji). To ostatnie to banalna potrzeba samokontroli i autokorekty naszych działań.

Listy kontrolne, drukowane fiszki, tabele, białe tablice i pisaki  to sposoby redukcji, które zapewniły sukces fundujący nowoczesność i nierozerwalnie związane z nią standardy naukowości i racjonalności.

Naukowcy nie różnią się od nie-naukowców wielkością mózgów, kulturą, sposobem życia, IQ. To co ich różni to możliwość „manipulacji” światem dzięki procedurom jego „zmniejszania”. To było możliwe dzięki drukowi, powstaniu map, formularzy tabel, etc. Opisywana przez Gawande lista kontrolna to świetny przykład takiego „zmniejszania” świata tak aby stał się manipulowalny.  Tych, którzy chcą dowiedzieć się więcej o „zmniejszaniu” świata oraz o „banalności” nauki i racjonalności  odsyłam do świetnego tekstu Bruno Latoura „Wizualizacja i poznanie” w najnowszym numerze pisma „Avant”.

Procedury, sprawdzalność, powtarzalność, sprowadzanie złożoności do sekwencji, czegoś co da się uchwycić to także ważny element demarkacyjny wiedzy racjonalnej, naukowej od paranauk i pseudonauki. Dobrze to wiedzą dyskutanci na blogu Barta,  gdy używają argumentu z „podwójnej ślepej próby”.

Naukowcy nie są „mądrzejsi” od pseudonaukowców, nie jest tez prawdziwe stwierdzenie odwrotne. Procedura medyczna oprata o „evidence-based medicine” jest przede wszystkim „nauczalna” i może być sprowadzona do szeregu instrukcji, list kontrolnych, procedur.

W większości przypadków nie da się powiedzieć tego o tzw. medycynie alternatywnej.  Tam nie raz też mamy do czynienia z procedurami, ale z reguły zawierają one „luki ontologiczne”. Czym one są? To przerwa, wyrwa w szeregu działań, procedur, która wymaga porzucenia lokalnej  „ontologii”. Gdzieś po drodze następują tajemnicze „czary – mary”. Czymś takim jest wymóg „postrząsania” w sporządzaniu roztworów w homeopatii. Tu dochodzimy do ważnego momentu, same procedury, listy kontrolne oczywiście nie wystarczą, one są elementem sieci w której funkcjonują i są wytwarzane fakty naukowe. „Potrząsanie”, „pukanie” roztworem jako przykład, że trzymanie się tylko procedur nie wystarcza prowadzi na manowce.

Dobrze widać, że procedury nie są jedynym i wystarczającym warunkiem naukowości gdy przyjrzymy się bardzo znanemu modelowi „krążenia” faktów naukowych zaczerpniętemu z książki Bruno Latoura Pandora’s hope. W rysunku poniżej mamy pięć  „pętli”, które połączone razem miały stanowić model praktyki naukowej. Wymieńmy je: mobilizowanie świata, autonomizacja, sprzymierzeńcy, reprezentacja publiczna, powiązania i węzły. Mobilizowanie świata to „pakowanie świata w słowa”, to praktyka laboratoryjna, eksperyment, możliwość studiowania „księgi natury”. Autonomizacja to wpisywanie się w rolę zawodową, funkcjonowanie w ramach kolektywów badawczych (używając terminu Flecka). Sprzymierzeńcy to przede wszystkim pozyskiwanie funduszy, instytucjonalizacja „zainteresowania” (co dobrze pokazywał cytat dotyczący Pasteura), reprezentacja publiczna to „oswajanie” ludzi z badaniami, budowanie zaufania do nauki, relacje z mediami i teksty popularnonaukowe. Wreszcie powiązania i węzły to pętla nauki, która łączy wszystkie inne pętle. Są one od siebie bowiem nierozdzielne.

Waga procedur, list kontrolnych, redukcja złożoności poprzez „delegowanie” do zespołowo koordynowanych i prostych półautomatycznych procedur to ważny element obecny właściwe w każdej z powyższych „pętli”. Dopiero całość obrazu (wszystkie pętle) tworzą fakt naukowy. Kolektywem z procedurami ale bez mobilizacji świata (instrumentów i laboratoryjnego pakowania „rzeczy” w słowa) może być choćby każda zrytualizowana sekta spod znaku „świętego granatu ręcznego”:

Książka Gawande (oraz oczywiście teksty Bruno Latoura) to także silny głos przeciwko figurze „samotnego kowboja” jako symbolu błędnego rozumienia tego jak powstaje wiedza. To nie samotni geniusze (obojętnie czy to mistrzowie murarscy czy chirurdzy) są kluczowi dla nauki i wiedzy ale zespoły i procedury. Oczywiście czytając o  listach kontrolnych, zespołach badawczych, procedurach wydaje się, że przecież to oczywiste i banalne. Polecam jednak mały eksperyment, proszę zapoznać się ze standardowymi książkami z zakresu filozofii nauki dostępnymi w Polsce i proszę spróbować znaleźć tą „banalną” ale fundamentalną cechę wiedzy racjonalnej i naukowej.

Na koniec polecam posłuchać samego  autora:

Andrzej „Fronesis”

 

Racjonalność jednowymiarowa

W ostatnich latach praktycznie nieustannie dokonują się mniej lub bardziej ważne zmiany w szkolnictwie na każdym poziomie. Właśnie trwa snująca się rewolucja w szkołach od podstawówki do liceum. Oto charakterystyczna dla kierującej nią mentalności wypowiedź, dotycząca konieczności zmian w Karcie Nauczyciela:

„A zmiany są potrzebne. Dlaczego? W ciągu pięciu lat zlikwidowano ok. 3 tys. szkół, a nauczycieli przybyło 13 tys. – jest ich obecnie ponad 600 tys. Warto też zauważyć, że od 1990 r. liczba uczniów zmalała o ok. 2 mln. Dzieje się tak, bo Karta Nauczyciela – mimo zmian demograficznych – nie pozwala elastycznie kształtować zatrudniania w szkołach, każe za to finansować przywileje wynikające z Karty” (cytat z tego artykułu).

Zobaczmy co dostajemy – pozornie jednoznaczną, liczbową informację o faktach: 3 tysiące szkół mniej, 13 tysięcy nauczycieli więcej, uczniów mniej o 2 miliony. Czyste liczbowe fakty. Teraz płynne przejście od opisu do powinności – zmiany, na które te dane wskazują same wymuszają na nas działania.

Działania te miałyby polegać na zaostrzeniu problematycznej relacji między ilością nauczycieli, ich obciążeniami godzinowymi a ilością uczniów poprzez zwiększenie nauczycielskiego pensum.

Zmiany te przedstawia się następująco: „To propozycje nie likwidujące, ale racjonalizujące” (podkreślenie moje), powołując się przy tym na często wykorzystywany argument z europejskiej normalizacji („polscy pedagodzy tygodniowo przy tablicy spędzają najmniej czasu w całej UE – 14 godz. zegarowych. W Niemczech to 24-26 godz., a na Słowacji 22-23”).

Gdzie ta racjonalizacja? Wyraźnie w wyliczeniach pieniędzy. Co staje się wyraźniejsze części tekstu, którą pomijam, dotyczącej „racjonalizacji” kwestii rocznych urlopów dla poratowania zdrowia. Tam pojawiają się „twarde” wyliczenia finansowe. Racjonalne ma być zatem wydawanie mniej na nauczycieli, skoro jest mniej uczniów. Racjonalne ma być zatem zwolnienie nadmiaru nauczycieli, lecz Karta Nauczyciela nadmiernie rzecz blokuje, dając nauczycielom do ręki rozmaite narzędzia, w tym wspomniane urlopy. Racjonalne ma być zatem zmienienie samej Karty, aby nic nie stało pomiędzy wyliczeniami kosztów i strat a zwalnianiem nauczycieli kiedy tak nakaże bilans.

Tylko gdzie tu jest dobro uczniów? Gdzie jest dobro wiedzy? I gdzie jest dobro reprodukcji społecznej? Wszystkie one trafiły do jednego śmietnika racjonalności ekonomicznej – dobre to, co się opłaca w wyliczeniach.

Dlaczego żadnemu z autorów tych wszystkich wypowiedzi nie przyjdzie do głowy, żeby powertować teksty pedagogów, socjologów, czy demografów? Albo chociaż, żeby z jakimiś porozmawiać? Co oni mogliby nam powiedzieć?

Na przykład to, że: zamiast utrzymywać klasy ponad trzydziestoosobowe, lepiej zrobić klasy liczące sobie 12-15 osób. I mamy załatwiony skok jakościowy w szkolnictwie. Proszę sobie policzyć, ile czasu może poświęcić nauczyciel w ciągu semestru na pracę z jedną osobą w klasie 35-cio osobowej. To po pierwsze. Po drugie, dynamika grup – kiedy w klasie jest 12-15 osób łatwo pracować na raz ze wszystkimi. OK, jeśli nawet nie jest to łatwe, to przynajmniej całkowicie możliwe.Powyżej 20-tu pojawia się mechanizm ukrywania się – jest już możliwość schowania się za cudze plecy. Im więcej, tym gorzej: wyłaniają się całe grupki, które mogą organizować sobie kontr-lekcję (pisać sms-y, grać w karty, bumelować jakkolwiek inaczej). Staje się to możliwe, bo mogą schować się za kimś innym, a, powiedzmy, najbardziej aktywna piątka uczniów w klasie sprawi wrażenie, że cała klasa jest w miarę aktywna i uczestniczy w lekcji. Mała klasa zwiększa integrację całości, w takiej grupie istnieje mniej klik, a zatem, także mniejsze rozziewy. Jeśli łatwiej o integrację, to zmniejsza się też możliwość konfliktów.

Co ciekawe, wszyscy ci piewcy racjonalizacji nie mają nawet zielonego pojęcia, że ich racjonalność jest ufundowana na ostatnich latach PRL-u – to wyż demograficzny z okolic pierwszej połowy lat siedemdziesiątych wymusił tworzenie licznych (30+) klas, ponieważ nie było innego sposobu, żeby poradzić sobie w taką ilością uczniów, mimo, że lekcje toczyły się od 8.00 do 19.00. Ci weseli racjonalizatorzy, przejmują ten PRL-owski element i robią z tego zła koniecznego tandetę z wyboru udając, że są liberalni i wolnorynkowi (proszę zwrócić uwagę, że jako odniesienie został podany rok 1990).

Na przykład, mogliby również usłyszeć, że „naturalna” dynamika społeczna powoduje, że instytucje „rozepchnięte” (większe środki, liczniejszy personel) przez wyż demograficzny stwarzają optymalne środowisko dla idącego potem niżu. Dzięki temu, ci z niżu mają lepsze warunki, kształcenia, pracy, czy kariery.

Oto problem – instytucjonalna konfiguracja naszego społeczeństwa spowodowała, że racjonalność zysków i strat posiada liczne, wszechobecne reprezentacje. A jednocześnie, racjonalność jakości kształcenia, jakości wiedzy, reprodukcji społecznej (ci uczniowie będą musieli kiedy zastąpić dzisiejszą kadrę profesorską, menedżerską, polityków i nauczycieli) prawie nie posiadają swoich reprezentacji i lokalizacji społecznych. Zostały zmarginalizowane i występuję jedynie jako głos różnych wariatów, czy lekceważonych akademików. W końcu z przepływu pieniędzy rozliczamy się co roku, a kilkanaście lat cyklu dydaktycznego nie obejmuje niczyjej zawodowej odpowiedzialności, a tym samym niczyjej wyobraźni.

W rezultacie dostajemy prosty podział. Ci, których stać, będą mogli kształcić się lepiej w szkołach prywatnych. I będzie to lepiej wcale nie przez lepszą kadrę, albo większe pieniądze na pomoce naukowe i dydaktyczne. Ale lepiej tylko dlatego, że w mniej licznych klasach. Reszta pozostanie w szkolnictwie państwowym, które jak w podręcznikowym przykładzie samospełniającej się przepowiedni, będzie coraz gorsze, bo dożynane przez domorosłych racjonalizatorów.

I nawet nie do końca obarczam winą samorządowców, którzy bezpośrednio wymuszają likwidowanie etatów poprzez naciskanie na dyrektorów szkół. Ryba psuje się od głowy, to rząd preferuje raczej wydawanie pieniędzy na najeżdżanie i okupowanie militarne innych państw, czy płacenie za to, żeby UEFA mogła dobrze zarobić niż na kształcenie własnego narodu.

Najgorsze jest chyba jednak to, że te haniebne zwyczaje, tę jednowymiarową racjonalność, przejmują uniwersytety. Jeśli one, teoretycznie miejsca wytwarzania i przechowywania wiedzy, nie potrafią tej wiedzy odnieść same do swoich działań, to niby dlaczego miałby robić to ktoś inny?

I równie smutne jest to, że dobrze wiadomo jak edukację poprawić. Ale nikt nie ma ochoty tego robić. Wbrew rozmaitym oficjalnym nadętym zapewnieniom.